تکافل، حقیقتی ورای واقعیت‌ها

تکافل اجتماعی به معنای شناسایی نوع و میزان نیازها و مشکلات یکدیگر برای یاری چندجانبه میان افراد در جامعه مدنی است، به‌طوری‌که بخش قابل توجهي از نیازهای افراد تأمین شود. این همیاری مدنی در بستر نهادهای فعال در حوزه تکافل (مثل خانواده، همسایه، خویشاوندان، عشیره، دوستان و برادران دینی) به‌مثابه کمربندهای حمایتی- تأميني پیشادولتی انجام می‌شود. کلان‌ترین لایه پیشادولتی این نظریه، نهاد اخوت و برادری عام دینی است. تکافل اجتماعی بستری بسیار مناسب برای حل معضلات مختلف اجتماعی، از جمله فقر است.

 

1- نهاد «اخوت و برادری»

انسان‌ها به‌واسطه اعتقادات و جهان‌بینی‌های خود اشتراکات و افتراقاتی می‌یابند. اشتراک در انسان بودن کمترین میزان این اشتراک است. هر کس به‌واسطه انسان بودن نسبت به همنوعان خود حقوق و تکالیفی دارد. در مرتبه‌ای بالاتر می‌توان از اشتراک موحدان در ایمان به خدای یگانه نام برد. با این ملاک تمامی خداپرستان و موحدان عالم از جمله اهل کتاب مشمول حقوق و تکالیفی مهم می‌شوند. در مرتبه‌ای بالاتر اعتقاد به نبوت پیامبر خاتم ^{صلی­الله علیه و آله} باعث ایجاد رابطه ایمانی اخوت و برادری دینی میان تمام مسلمان می‌شود. اعتقاد به امامت ائمه معصومین ^{علیه‌السلام} موجب حقوق و تکالیف بیشتری در ارتباط شیعیان با یکدیگر می‌شود. تجلی‌گاه بارز این روابط را می‌توان در نهادهایی چون مسجد و هیئت مشاهده نمود. در اینجا شرط لازم صدق عنوان برادری تولد از یک مادر نیست، تنها شرط برادری، ایمان است. لذا در قرآن کریم بیان شده است که رابطه میان مؤمنان چیزی جز رابطه برادری نمی‌تواند باشد (الحجرات: 10) [1]؛ برادرانی که در قبال فقر یکدیگر احساس مسئولیت می‌کنند.

 

1-1. همنوعان

حضرت علی ^{علیه‌السلام} در عهدنامه مالک اشتر مردم را به دو گروه تقسیم می‌کنند: «مردم بر دو گونه هستند: یا برادر دینی تو هستند یا اینکه همنوع تو از لحاظ انسان بودن.» بنابراین نباید با احدی تعامل حیوان‌گونه و سودجویانه داشت. در نتیجه این نوع نگاه انسان‌دوستانه و برادرانه به دیگران است که در هنگام توزیع اولیه منابع و امکانات، همگان رفتاری منصفانه خواهند داشت و شکاف میان دارا و ندار یا کارفرما و کارگر به پایین‌ترین سطح ممکن خواهد رسید.

 

2-1. موحدان و اهل کتاب

«اسلام دستور به قطع رابطه با دیگر ادیان نمی‌دهد، بلکه در شرایط دشوار دستور به تکافل با آن‌ها را می‌دهد، چراکه اسلام به بالاتر از اختلافات و تفاوت‌های دینی نگاه می‌کند و افق دید اسلام در سطح انسانیت است.» پس از اشتراک با کافران و مشرکان در انسان بودن، نوبت به اشتراک بر سر اعتقاد به خدای یگانه می‌رسد. قرآن کریم هم مسلمانان را دعوت به تعامل و همیاری با اهل کتاب می‌کند و برخی از آن‌ها را به خاطر امانت‌داری می‌ستاید. حتی ازدواج با زنان اهل کتاب و متکفّل شدن امور آن‌ها هم جایز شمرده شده است. (المائده: 5).

 

3-1. عموم مسلمانان

اسلام تمام مسلمان‌ها را به‌حکم يك خانواده مى‏داند و همه را خواهر و برادر يكديگر خطاب مي‌كند؛ آنان نه‌تنها در لفظ و در شعار كه در عمل و تعهدهاى متقابل نيز همه خواهر و برادرند. در حدیثی راوی از امام صادق ^{علیه‌السلام} از نحوه تعامل با غیرشیعیان مي‌پرسد و آن حضرت رسیدگی به کارهای آنان از جمله عیادت مریض و حضور در تشیع جنازه را از وظایف شیعیان برمی‌شمارند.

در میان هم‌کیشان، برخی از گروه‌ها به دلیل داشتن برخی نیازها یا مشکلات خاص، در تکافل از اولویت و اهمیت بیشتری برخوردارند. مهم‌ترین این گروه‌ها عبارت‌ هستند از: ایتام، فقرا و مساکین، سائلین و محرومین. دستور اسلام در این زمینه، یاری‌رسانی مستقیم و چهره به چهره با فقراست. رسول خدا ^{صلی­الله علیه و آله} می‌فرمایند: «صدقه دادن با دست خويش از مردن در شرايط و اوضاع بد حفظ مى‏كند، و هفتاد نوع از انواع بلا را برطرف مي‌سازد، و از ميان دو فكّ هفتاد شيطانى جدا مى‏شود كه همگى اقدام‏كننده به صدقه را به ترك آن فرمان مي‌دهند.» [2] دلیل تأکید بر صدقه دادن با دست خود، موضوعیت داشتن ارتباط مستقیم در جریان کمک‌رسانی است. مهم‌ترین کارکردهای رسیدگی بلاواسطه به فقرا عبارت است از اینکه اولاً در اثر مقایسه، فرد خیّر با محدود شدن دامنه و گستره خواسته‌ها و تمایلاتش، احساس رضایت و آرامش در مورد داشته‌های خود داشته باشد. ثانیاً فرد نیازمند را تا سرحد بی‌نیازی یاری می‌رساند. ثالثاً بسیاری از نیازهای غیرمادی و عاطفی فرد نیازمند را تأمین می‌کند. رابعاً امکان شناسایی نیازمندان واقعی از غیرواقعی و فهم مقدار و نوع نیاز هر فرد نیازمند آسان‌تر می‌گردد. همچنین می‌توان از مکان‌ها و زمان‌های خاص رسیدگی به فقرا در اسلام سخن گفت. موسم حج و زیارت مهم‌ترین زمان‌ها و مسجد و حسینیه مهم‌ترین مکان‌های رسیدگی به فقرا محسوب می‌شوند. در نهاد مسجد امام جماعت نقشی محوری و واسط در فقرزدایی ایفا می‌کند. در نتیجه، در محله‌های جامعه اسلامی با محوریت مسجد و امام جماعت از یک‌سو مؤمنین آبرومند مشکلات مالی خود را به او انعکاس می‌دهند و از سوی دیگر مؤمنین متمکن امام جماعت را امین خود قرار داده و کمک‌های مالی خود را به او می‌سپارند. امام صادق ^{علیه‌السلام} می‌فرمایند: «در زمان پیامبر ^{صلی­الله علیه و آله} مسجد، جايگاه استراحت شبانه فقرا بود.» مساجد همچنین به‌مثابه نهاد تعلیم و تربیت دینی و غیررسمی می‌توانند با تعلیم سبک زندگی صحیح به مؤمنین از افتادن آن‌ها به دام فقر غیرمادی پیشگیری کنند.

 

4-1. شیعیان

اوج رابطه اخوت و برادری و مسئولیت‌های متقابل ناشی از آن در تعاملات میان شیعیان مشاهده می‌شود. خلاصه این رابطه را می‌توان در مفهوم «مواسات» فهم کرد. مواسات به معنای شريك و سهيم دانستن كسي با خود در مال و مضايقه نكردن آن از او است. امام علی ^{علیه­السّلام} درباره اهمیت مواسات می‌فرمایند: «نظام برادری با هیچ چیزی به‌اندازه مواسات پایدار نمی‌ماند.» در جای دیگری تکافل فردی و مواسات را به‌عنوان ویژگی‌های سامان‌بخش دین یاد می‌کنند. [3] رفع فقر مادی با کمک‌های بلاعوض کمترین موضوعی است که در این رابطه به آن پرداخته می‌شود.

امام باقر ^{علیه‌السلام} فرمودند: «از جمله حقوق مؤمن بر برادر مؤمنش اين است كه گرسنگى او را سير كند و پوشاک او را تأمین کند و از گرفتاري نجاتش بخشد و بدهي‌اش را بپردازد و هنگامی‌که بميرد سرپرستی خانواده و فرزندانش‏ را عهده‌دار شود.»

امام باقر ^{علیه‌السلام} از یکی از شیعیانشان می‌پرسند: «برادرى شما تا اين حد رسيده است كه يك نفر بيايد و دستش را در کیف پول برادر دينى خود بكند و آنچه نياز دارد بردارد، و دستش را نگيرند؟ من گفتم: من چنين رسم و آیينى در ميان برادران دينى نديده‏ام. امام باقر ^{علیه‌السلام} فرمودند: پس هنوز به برادرى كامل نرسيده‏ايد».

 

2- عراق، تکافل و فقرزدایی

کشور عراق را می‌توان به دلیل ساخت اجتماعی آن نمونه نسبتاً موفقی در ارزیابی نقش تکافل در فقرزدایی از این کشور بررسی کرد. کشور عراق یکی از نمونه‌های بارز کشورهای درحال‌توسعه است كه از چند جهت دچار عقب‌ماندگی و کندی روند توسعه شده است.

عراق از سال 2000 تاکنون درگیر دو جنگ مهم بوده است: اوّل، حمله آمریکا به عراق. عراق رسماً هشت سال در اشغال نیروی‌های آمریکایی بود. طی اشغال عراق از سال 2003 تا سال 2011 به نقل از پروژه شمارش اجساد عراقی (IBC)114731 نفر غیرنظامی به طرز خشونت‌بار کشته می‌شوند. در خلال این جنگ ضمن نابودی بخش وسیعی از زیرساخت‌های این کشور، بخش قابل توجهی از نخبگان علمی و سرمایه‌های انسانی عراق هم به قتل می‌رسند که ضربه سنگینی به توسعه این کشور وارد می‌شود. در عراق تا سال ۲۰۰۷ سوءتغذیه کودکان به ۲۸ درصد رسید؛ و گزارش‌ها حاکی از آن بود که حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد از کودکان عراقی دچار مشکلات روانی شده‌اند. دوّم، جنگ عراق با داعش. عراق از سال 2014 تاکنون درگیر جنگ با گروه تکفیری-تروریستی داعش است. این جنگ بخش زیادی از سرمایه‌های اقتصادی و انسانی این کشور را نابود کرده است.

نهادهای دولتی در کشور عراق عموماً فاسد و بهره‌کش هستند. این کشور در رتبه‌بندی شفافیت و فساد از 167 رتبه، در جایگاه 161 در میان کشورها قرار دارد. تعطیلی پارلمان و تظاهرات عمومی علیه فساد در کشور عراق بارها و بارها تکرار شده است که خود گواهی بر عمق این فاجعه است.

 

 2-1. اربعین: نمونه بارز فرهنگ تکافل

مردم کشور عراق با برخورداری از خانواده‌های گسترده و با ابتنای به نظام عشیره‌اي توانسته‌اند، علی‌رغم وجود موانع و مشکلات فراوان ناشي از توسعه‌نيافتگي، بر بخش زیادی از آن‌ها فائق شوند. به دلیل وجود لایه‌های تکافل در این نظام اگر یک فرد دچار فقر و تنگدستی شود احساس تنهایی نمی‌کند، هرچند که دولت آن‌ها فاسد و نهادهایش بهره‌کش باشد.

حضور بیست‌ودو میلیون زائر از 80 کشور دنیا در ایام اربعین حسینی را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اجتماعات بشر در طول تاریخ یاد کرده‌اند که این جمعیت ده برابر شرکت‌کنندگان در مراسم حج است. پذیرایی از این زائران و اسکان آن‌ها اولاً به‌صورت کاملاً مردمی و داوطلبانه ثانیاً به‌صورت رایگان و بدون هیچ منّتی انجام می‌گیرد. این امر تا حدود زیادی مدیون نظام عشیره‌ای عراق است به‌طوری‌که 7060 موکب را در سال 1394 در مسیرهای منتهی به کربلا برای پذیرایی و اسکان زائران به‌طور کاملاً خودجوش راه‌اندازی کرده‌اند. موکب‌ها سازمان‌های مردم‌نهادی هستند که متولی برگزاری مراسم عزاداری مذهبی هستند و در ایام اربعین در مسیرهای منتهی به کربلا ارائه انواع خدمات رفاهی، بهداشتی، غذایی، واکس زدن کفش‌ها، ماساژ بدن و پا‌ها، تعمیر وسایل و دیگر موارد، می‌پردازند. «اعتقاد به فضیلت بسیار زیاد زیارت امام حسین ^{علیه‌السلام} به‌خصوص در اربعین و جایگاه زائران آن حضرت باعث رقابت هرچه بیشتر و بهتر صاحبان موکب‌های مختلف و ارائه‌دهندگان خدمات برای جلب نظر زائران شده است. در این مراسم افراد از هر جنس، سن، نژاد، ملیت و حتی دین و مذهب با گرایش‌های گوناگون فکری، فرهنگی، مذهبی و سیاسی حضور دارند. حتّی برخی افراد دارای معلولیت جسمی با ویلچر و عصا در این آیین شرکت می‌کنند.»

این زائران به‌طور متوسط و در مجموع حدوداً هفت روز مشغول پیاده‌روی و اقامت در کربلا و مسیرهای منتهی به آن می‌شوند. هرچند آمار دقیقی در مورد هزینه‌هایی که مردم در این مراسم متکفل می‌شوند وجود ندارد، با در نظر گرفتن 20 هزار تومان متوسط هزینه‌ای که روزانه برای هر کدام از این زائران می‌شود، به مبلغی بیش از 3000 میلیارد تومان می‌رسیم. به‌طوری‌که می‌توان ادعا کرد که هیچ دولتی به‌تنهایی قادر به اداره و تأمین امکانات کافی برای این اجتماع عظیم بشری نیست. تخصیص امکانات و مزایا نه بر اساس میزان دارایی‌های افراد بلکه بر اساس اتصاف افراد به صفت زائر صورت می‌گیرد. لذا فقیرترین افراد و غیرمسلمانان هم در این راهپیمایی شرکت می‌کنند.

این نوع از رابطه میان افراد در ایام اربعین حسینی در کشور عراق مصداقی عینی از تکافل محسوب می‌شود. با گسترش این فرهنگ به باقی مکان‌ها و زمان‌ها می‌توانیم شاهد نوع جدیدی از تعاملات و مناسبات غیرپولی میان افراد باشیم که در آن فقیری وجود نداشته باشد.

شکل‌گیری این نوع از مناسبات و تسری آن به دیگر ایام و امکنه، نویدبخش ظهور آن دولت کریمه‌ای است که در آن هیچ فقیری یافت نمی‌شود. دولتی که در آن به‌جای فقرا، ثروتمندان آواره کوچه‌ها و خیابان‌ها برای پیدا کردن یک فقیر هستند تا واجبات مالی خود را به او پرداخت نمایند.

 

پی­نوشت:

[1]. «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَة»

[2]. «الصَّدَقَةُ بِالْيَدِ تَقِي مِيتَةَ السَّوْءِ وَ تَدْفَعُ سَبْعِينَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ وَ تَفُكُّ عَنْ لَحْيَيْ سَبْعِينَ شَيْطَاناً كُلُّهُمْ يَأْمُرُهُ أَنْ لَا يَفْعَل»

[3]. «نِظَامُ الدِّينِ خَصْلَتَانِ إِنْصَافُكَ مِنْ نَفْسِكَ وَ مُوَاسَاةُ إِخْوَانِك»

اندیشمندان برای فقرزدایی نسخه‌های متفاوتی از جمله اخذ مالیات پیچیده‌اند. امّا یکی از نظریات مغفول در این حوزه نظریه «تکافل اجتماعی» است که برخواسته از متن و بطن دستورات اجتماعی اسلام است.