پرونده ویژه حکمرانی پلتفرم

امروزه همه ما از تلفن‌های هوشمند استفاده می‌کنیم و در جریان زندگی روزانه‌مان به خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات وابسته‌ایم؛ خدماتی نظیر خرید، تاکسی‌های اینترنتی، شبکه‌های اجتماعی، آموزش و … . توئیتر، فیس‌بوک، اسنپ، گوگل و بسیاری دیگر از نرم‌افزارها همگی در هسته خود یک پلتفرم هستند. پلتفرم‌ها، محدود به پلتفرم‌های نرم‌افزاری نیستند و در رشته طراحی صنعتی و مهندسی طراحی نیز از پلتفرم‌ها یاد می‌شود، مثلاً در صنعت اتومبیل، یک تولیدکننده می‌تواند صرفاً با یک پلتفرم، زیرساخت و زمینه تولید انبوهِ انواعی از اتومبیل‌ها را ایجاد کند. در ادبیات مدیریت استراتژیک، رهبران بازار برای سهم بازار بیشتر، به دنبال دست‌یابی به نقاط اهرمی هستند که پلتفرم برای ایشان به ارمغان می‌آورد. اقتصاد پلتفرمی یا اقتصاد اشتراکی، حوزه نوینی در اقتصاد است که با تکیه‌بر اثر «شبکه‌ای» و با استفاده از ظرفیت‌های فاوا در استفاده مکرر از منابع (reuse)، تولید ارزش از منابع را حداکثر ساخته و مدل‌های اقتصادی متفاوتی را رقم زده است. با توسعه فضای مجازی در سال‌های اخیر، پلتفرم در ادبیات روابط بین‌الملل نیز ورود پیدا کرده است. این تنها بخشی از علوم مختلفی است که ادبیات پلتفرم در آن‌ها مطرح شده است و روزبه‌روز نیز توسعه می‌یابد؛ اما انگیزه اصلی هسته «خط‌مشی فضای مجازی» مرکز رشد برای تألیف و تنظیم این پرونده، گستره روزافزون ادبیات پلتفرم نیست، بلکه عمق اثرگذاری پلتفرم در حکمرانی فضای مجازی است.

سیر تاریخی فناوری اطلاعات و ارتباطات نشان‌دهنده آن است که حوزه فاوا فراتر از ابعاد فناورانه رفته و با پیوند عناصر مختلف اجتماعی، امروزه به بستر اصلی ساخت نظامات اجتماعی مبدل گشته است تا جایی که فضای مجازی را در امتداد فضای واقعی شکل داده است. نکته اصلی این است که امروز فاوا به پلتفرم‌های نرم‌افزاری رسیده است و نظام‌های اجتماعی بر بستر چنین پلتفرم‌هایی در حال شکل‌گیری است.

از روند توسعه کنونی پلتفرم‌ها به نظر می‌رسد که پلتفرم یکی از جدیدترین نسخه‌های امتداد سلطه اقتصادی و سیاسی غرب است؛ از سویی پلتفرم‌ها بستری شده‌اند تا نوآوری لازم برای توسعه بازارهای جریان سرمایه‌داری را به ثمن بخس فراهم کنند و از سویی دیگر با ظرفیت فراوانی که در ارائه خدمات گوناگون اجتماعی به وجود آورده‌اند، رفته‌رفته حاکمیت نظام‌های اجتماعی را در اختیار گرفته‌اند تا جایی که در ادبیات مدیریت دولتی، سخن از «پلتفرم به‌مثابه دولت» به میان آمده است. حال در نگاهی تؤامان از فرصت و تهدید به پلتفرم، مسئله اصلی این است که حاکمیت جمهوری اسلامی، چگونه می‌تواند از اصول قانون اساسی و قلمرو سرزمینی‌اش در مهاجرت نظام‌های اجتماعی بر بستر پلتفرم‌ها نه‌تنها دفاع کرده بلکه نقشی فعال در حفظ و امتداد انقلاب اسلامی ایفا نماید.

پرونده ویژه حکمرانی پلتفرم‌، با تمرکز بر پلتفرم‌های نرم‌افزاری، در هفت عنوان نوشتاری، آماده شده است. به دلیل فقر ادبیات فارسی در این حوزه، مطالب اول پرونده بیشتر جنبه معرفی و آموزشی داشته و مخاطبش شخصی است که با مفهوم پلتفرم آشنایی ندارد. چنانچه خواننده محترم در این مسئله سابقه قبلی داشته باشد، می‌تواند از نگاشت چهارم، پرونده را پیگیری نماید.

نوشتار اول با عنوان «پلتفرم چیست؟» به تعریف دقیق مفهوم پلتفرم می‌پردازد و مبنایی برای مطالب بعدی می‌شود. در این مطلب، جایگاه نظری پلتفرم و گونه‌شناسی پلتفرم‌ها تبیین می‌گردد.

در شرایطی که «سازوکارهای قیمت» پیشران اصلی بازار در اقتصاد مدرن است، در اقتصاد پلتفرم، این «اثر شبکه‌ای» است که پیشران اصلی و توسعه‌دهنده پلتفرم است؛ با این تفاوت که با ظرفیت فناوری اطلاعات و ارتباطات، آن سازوکارهای حاکم که کارآمدی را در ترجمان ارزش مبادلاتی جست‌وجو می‌کرد، دیگر محدود به حوزه اقتصاد نیست و به همه عرصه‌های اجتماعی تسری یافته است. نوشتار دوم با عنوان «قدرت پلتفرم؛ اثر شبکه‌ای»، به تبیین این «پیشران پلتفرم» می‌پردازد.

در عصر پلتفرم‌ها، ساختار اجتماع و به دنبال آن ساختار حکمرانی از سازوکارهای متداول مبتنی بر سلسله‌مراتب یا بازار و … به سازوکارهای حکمرانی شبکه‌ای رسیده است. این تحول در سازوکارهای حکمرانی، «نظام پاسخگویی» را نیز متحول کرده است. مطلب سوم با عنوان «پاسخگویی پلتفرم» به دنبال آن است تا با واکاوی کنشگران پلتفرم، چالش‌های پاسخگویی در حکمرانی پلتفرم را تبیین نماید.

به‌تبع تبیین چالش پاسخگویی پلتفرم‌ها، به مسئله «چگونگی طراحی سازوکار حکمرانی پلتفرم‌ها» رهنمون می‌شویم. نوشتار چهارم به دنبال ساخت دهی به مسئله حکمرانی پلتفرم‌ها با لنز «تنظیم مقررات» است و سه سطح «تنظیم‌گری در پلتفرم»، «تنظیم‌گریِ پلتفرم» و «تنظیم‌گری با پلتفرم» را بیان می‌کند و چالش اصلی انقلاب اسلامی را «تنظیم‌گری با پلتفرم» می‌داند.

چالش «حکمرانی پلتفرم‌ها» با نگاه به روند آینده فناوری، پیچیده‌تر خواهد شد؛ سهم‌‌یاری فناوری در توسعه پلتفرم‌های امروزی، بیشتر در استخدام فناوری ارتباطات و با اثر شبکه‌ای بوده است و هنوز بسیاری از ظرفیت‌های فناوری اطلاعات در توسعه پلتفرم‌ها بالقوه مانده است. در آینده‌ای نه‌چندان دور و با همگرایی فناوری‌هایی نظیر نسل پنجم اینترنت، فناوری‌های هوشمند، اینترنت اشیاء و … شاهد فراگیری «پلتفرم‌های اینترنت اشیاء» خواهیم بود؛ موضوعی مهم که در مطلب پنجم با عنوان «حکمرانی پلتفرم‌های اینترنت اشیاء» بدان پرداخته شده است.

با نظر به اشارات متعدد مقام معظم رهبری، تهدیدانگاری یا فرصت‌انگاری صرف فضای مجازی خطایی راهبردی است که یا انقلاب اسلامی را از ظرفیت‌های فوق‌العاده فاوا برای پیش برد اهدافش محروم می‌کند و یا منجر به ولنگاری در مواجهه با فضای مجازی می‌شود و مهلک‌ترین لطمات را به انقلاب وارد خواهد کرد. دو مطلب آخر پرونده حکمرانی پلتفرم، به دنبال آن است تا مبتنی بر مبانی اسلامی، «تعاون» را به‌عنوان نمونه‌ای از ظرفیت‌های مثبت پلتفرم و «حکمرانی پلتفرم توسط نظام سرمایه‌داری» را از تهدیدهای پلتفرم در مواجهه جمهوری اسلامی با فضای مجازی ترسیم نماید.