پرونده ویژه مکتب مدرسه

بعضی امور آن‌قدر برای ما بدیهی شده­اند که به چیزی غیر ازآنچه درباره آن می­دانیم و می­شناسیم و بر آن اساس عمل می­کنیم، نمی­توانیم بیندیشیم. مثلاً برای جمع اعداد عادت کرده­ایم از رقم کوچک‌تر شروع کرده و به عدد بزرگ‌تر برسیم؛ ما همیشه از راست به چپ اعداد را باهم جمع می­کنیم و هرگز از خود نمی­پرسیم آیا راه آسان­تر و کاربردی­تری وجود دارد یا نه؟! بسیاری از پدیده­ها و نهادهای اجتماعی نیز برای ما به اموری بدیهی تبدیل‌شده‌اند که در وجودشان و فرایند و نحوه عملکردشان نمی­توانیم به نحو بنیادین تفکر کنیم و اگر بخواهیم به آن‌ها بیندیشیم، فکرمان از ساختار بسته­شان فراتر نمی­رود. وقتی به مشکلاتشان می­رسیم، بازهم باید در چارچوب ذهنی از پیش مشخص‌شده فکر کنیم و درواقع به دنبال حل مسئله­ای هستیم که از اول اشتباه طرح‌شده و امان از روزی که بخواهیم به تحول بنیادین آن در این شرایط فکر کنیم.

مدرسه و نظام آموزش مدرسه­ای رسمی و دولتی، ازجمله مهم‌ترین پدیده­های اجتماعی بدیهی برای ما است و شاید به همین دلیل باشد که وقتی به لزوم تحول بنیادین در آن هم می­رسیم، راهکارهایمان تغییری جزئی در دل همان ساختاری است که ما نقش چندانی در شکل‌گیری‌اش نداشته­ایم. اینجاست که روش حل مسئلهْ، کاری از پیش نمی­برد و سند تحول بنیادین و زیر نظام‌هایش در آخرین حلقه واسطه با عمل، به سازمان­هایی مانند سازمان برنامه‌وبودجه­ می­رسند که زاییده تفکر مدرن است و رسالتی جز مستحکم کردن نهادهای مدرن ندارد. اگر حقیقتاً در پی تحول بنیادین در نظام مدرسه­ای موجود باشیم، اولین گام آشنایی‌زدایی از آن است و شاید بهترین راه برای این آشنایی‌زدایی، برگشتن به نقطه تولد یا ورود مدرسه به ایران باشد و جریاناتی که پیش از تبدیل مدرسه به امر متعارف و بدیهی رخ‌داده است.

خانم «دکتر عالی»، با بازگشت به این نقطه سرآغاز و توجه به وجوه مختلفی از نظام مکتب‌خانه­ای و انضباط مدرنی که از طریق مدرسه جدید، به‌ویژه در دوره رضاخان، به نهاد آموزشی ایران وارد می­شود، برخی از بدیهی­ترین مسائل شکل‌گرفته در نگاه عمومی در زمینه مدرسه را به چالش می­کشد. نقد انضباط مدرن در مدرسه جدید نقطه سرآغازی است برای توجه به سایر وجوه تحولات تاریخی که امروز کمتر به آن توجه داریم. یکی دیگر از اساسی­ترین چالش­ها در نهاد نوین و سنتی تعلیم و تربیت، نوع رابطه دولت و ملت است که به‌ویژه در بحث تأمین مالی آموزش‌وپرورش در روزگار جدید در عین گسترش چشمگیر آموزش همگانی، چالش­های فراوانی را نیز به وجود آورده است. «جواد سواری» در نوشتاری با عنوان «تأمین مالی مدارس؛ دولت یا ملت؟» به این چالش اساسی توجه داشته و به دنبال ارائه سرنخی برای پاسخ به این چالش است.  نگاشت سوم نیز با عنوان «تحول بنیادین در آشپزخانه» مشکل اساسی درخودماندگی آموزش‌وپرورش را مدنظر قرار داده و با نقل نمونه­ای تاریخی از تحولات مدرسه جدید، در دوره حضور نیروهای اصل چهار ترومن در ایران نشان می­دهد که در بستر همین مدرسه نوین نیز چگونه می­توان به تحول تمدنی و تحول در سبک زندگی اجتماعی و خانوادگی مردم اندیشید.

اما جدای از این مباحث انتقادی، می­دانیم نقد صرفْ راهگشا نیست، بلکه علاوه بر نقد و بداهت زدایی باید به دنبال راهکار نیز بود. یکی از بهترین گزینه­ها در چنین شرایطی بازبینی تاریخی، البته این بار به‌قصد یافتن تجربیات موفق و بازخوانی و استفاده به‌روز از آن‌ها است. با ورود مدرسه جدید به ایران در ابتدا شاهد مخالفت و مقابله شدید جریان سنتی و مذهبی با این نهاد نوین هستیم، اما رفته‌رفته در دهه 1320، بافهم بهتر شرایط جامعه جدید و همچنین رفع فشارهای سیاسی و نظامی عصر رضاشاهی، شاهد شکل­گیری تجربیاتی در حوزه مدارس اسلامی هستیم که تا امروز نیز به مسیر خود ادامه داده است. بازخوانی تجربیات این مدارس و مربیان بزرگ این دوران که بافهم درستی از مدرسه جدید و همچنین نیازهای جامعه خودمان شکل­گرفته است شاید دریچه­هایی متناسب با امروز را برای مواجهه با نهاد مدرسه به روی ما بگشاید. این مسئله موضوع اصلی نوشتاری است که «امیرحسین غفاری» با عنوان «طرد مدرسه جدیده یا استفاده از بستر آن؟» نگاشته است. درنهایت باید از خود بپرسیم آیا واقعاً خواسته­های ما از مدرسه متناسب با ذات و توان آن –آن‌گونه که در غرب بنانهاده شده و در ایران رشد و نمو یافته- است؟ شاید ما بیش ازآنچه در توان این نهاد است از آن توقع داریم و بیهوده است که هر تغییر و تحول فردی و اجتماعی را از آن خواستاریم یا هر مشکلی را به گردنش می­اندازیم. گویی همین مطالبه بیش‌ازاندازه و بی‌قاعده نیز به امری بدیهی در روزگار ما تبدیل‌شده است. خانم «دکتر ایروانی» در تک‌نگاشت پایانی پرونده از چیزی «بداهت زدایی» می­نمایند که بیش از نقد مدرسه، نقد نقادان مدرسه باید بدانیم؛ مدرسه را باید منصفانه شناخت و در راستای این شناخت است که به‌درستی می­توان به این پرسش پاسخ داد که «از مدرسه چه بخواهیم و چرا؟».